Medio juli 2021 leidden drie dagen met hevige regenval tot grote wateroverlast in Zuid-Limburg. Op sommige plaatsen in Limburg viel op dinsdag 13 juli en woensdag 14 juli meer dan 150 millimeter regen. Dat is ruim twee keer de normale hoeveelheid neerslag in de hele maand juli. De hevige regenval heeft veel schade aangericht in Zuid-Limburg en natuurlijk ook in onze buurlanden. Het van dichtbij meemaken van een dergelijk natuurgeweld kan een grote impact hebben op volwassenen en kinderen. In dit interview staan we samen met trauma-expert Pomme Termond stil bij hoe je als opvoeder je kind kunt ondersteunen in het verwerken van deze indrukwekkende gebeurtenissen. Hoe werkt traumaverwerking precies? En hoe ga je het beste om met emoties als angst en verdriet van je kind? Dit en meer lees je in dit artikel!

Over stressreacties

“Vanuit mijn persoonlijke netwerk ben ik zelf nauw betrokken geweest bij het opzetten van hulpacties in België. Wat je zowel daar, als ook hier in Zuid-Limburg ziet gebeuren bij de mensen die de wateroverlast van dichtbij hebben meegemaakt, is dat er bepaalde stressreacties ontstaan. Dat is eigenlijk een hele normale reactie van ons lichaam op het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis waarin we ons onveilig, machteloos of hulpeloos hebben gevoeld. Vrijwel iedereen raakt daardoor in een bepaalde mate van slag, is gespannen, emotioneel, slaapt slecht of maakt zich zorgen. Dit worden acute stressreacties genoemd. Bij de meeste mensen krijgt de gebeurtenis vanzelf een plek en verdwijnen de klachten, maar dat geldt lang niet voor iedereen. Wat je dan ziet, is dat het lichaam ontregeld raakt en dat lichamelijke reacties en gedachten over de gebeurtenis zich blijven opdringen.”

Stressreacties bij kinderen na de wateroverlast

“Bij kinderen kun je daarbij denken aan het ontwikkelen van psychosomatische klachten, zoals buikpijn, hoofdpijn en vermoeidheid, maar ook aan gespannenheid, over-alertheid, concentratieproblemen, druk gedrag, hangerig en huilerig zijn, nachtmerries of angsten. Bijvoorbeeld angst om alleen te zijn, angst rondom slapen, of angst voor water of hevige regen. Soms zie je ook dat een kind terugvalt in de ontwikkeling. Eigenlijk is er geen eenduidig beeld te schetsen; elk kind is anders, maar al dit soort reacties kun je zien als een teken dat het lichaam van het kind nog steeds in een staat van paraatheid verkeerd alsof er elk moment opnieuw iets kan gebeuren.”

Normaal verloop

“Wat ik aan ouders zou willen meegeven die zich na de wateroverlast zorgen maken over veranderingen in het gedrag en gevoelsleven van hun kind, is dat het belangrijk is om de reacties niet te veel te problematiseren en tegelijkertijd ruimte te laten voor de ervaring. Er heeft een gebeurtenis plaatsgevonden die veel indruk heeft gemaakt op je kind. De confrontatie met de kracht van het water, de impact die dat kan hebben en hoe klein en nietig we daarin zijn als mens. Sommige kinderen hebben hun vertrouwde omgeving moeten verlaten en zijn persoonlijke spullen kwijtgeraakt. Dat is natuurlijk ook iets waar je, ook als volwassene, nog een hele tijd last van kunt hebben.

Het past binnen een normaal verloop dat een kind zo’n 4 á 6 weken nodig heeft om dit te verwerken. Gun je kind deze tijd en nóg belangrijker; probeer je kind te ondersteunen in dit proces. Dit kun je doen door oprechte aandacht te hebben voor de ervaring, de beleving, het verhaal van je kind. Ik zal daar zo nog wat dieper op ingaan. Houd je kind in elk geval goed in de gaten. De acute dreiging is weg, dus je zou eigenlijk wel een positieve ontwikkeling moeten zien gedurende de tijd. Merk je dat je kind daarin blijft steken of dat de klachten sterker worden, wacht dan niet te lang om professionele hulp in te schakelen. Onverwerkte ervaringen laten diepe sporen na in de geest, emoties, het vermogen om lief te hebben, om vreugde en verbinding te ervaren én zelfs in het lichaam en het immuunsysteem. Het kan de ontwikkeling van kinderen ernstig verstoren. Om die reden is het belangrijk een trauma zo vroeg mogelijk te onderkennen en te behandelen.”

Het zenuwstelsel & stress

“Om te begrijpen hoe je als opvoeder je kind het beste kunt ondersteunen, is het misschien goed om nog iets meer te vertellen over wat er in ons lichaam gebeurt in reactie op stress. We zijn als mens namelijk uitgerust met een ingenieus systeem dat ons helpt met stressvolle gebeurtenissen om te gaan; ons zenuwstelsel. Of een ervaring traumatiserend is of niet, hangt af van hoe het zenuwstelsel is geprogrammeerd. Deze programmering vindt voornamelijk plaats in onze kindertijd. Bij kinderen is die programmering dus nog niet volledig voltooid. Daarom spelen opvoeders een belangrijke rol bij het reguleren van stress bij kinderen.

Wanneer wij geconfronteerd worden met een stressvolle gebeurtenis zoals de wateroverlast (maar dit kunnen ook tal van andere kleine en grotere situaties zijn waarin we ons onveilig voelen), activeert het zenuwstelsel allerlei processen waardoor we in staat zijn om adequaat te reageren en onszelf ‘veilig’ te stellen. Het lichaam kiest instinctief voor een van de drie beschermingsmechanismen; vluchten, vechten of bevriezen. Op het moment van de gebeurtenis zijn deze mechanismen effectief. Is de situatie voorbij, is het ‘gevaar’ geweken, dan zou het zenuwstelsel weer tot rust moeten komen. Is een ervaring echter té overweldigend, dan gebeurt het vaak dat het zenuwstelsel in een constante paraatheid blijft. Het blijft dan als het ware ‘vasthangen’. De hersenen geven steeds signalen af dat de wereld onveilig is. Dit wordt zichtbaar in emotionele, psychische en lichamelijke klachten, maar ook in het gedrag.

Op zo’n moment spreken we van trauma. Dit betekent letterlijk ‘verwonding’. Het is de ‘beschadiging’ die ontstaat na het meemaken van een emotionele of ingrijpende ervaring als deze niet of onvoldoende is verwerkt. Als opvoeders is het belangrijk je te realiseren dat ‘negatief’ gedrag van je kind dus vaak een reactie is op een situatie waarmee het kind zich geen raad weet, zich onveilig voelt of waarin het getriggerd wordt. Lastig gedrag is dus vaak een signaal dat er liefde en aandacht, veiligheid en nabijheid nodig is.”

>> Lees ook: Trauma, hoe werkt dat precies?

Je kind begeleiden bij het verwerkingsproces

Ruimte maken voor de beleving van je kind

“Zoals eerder gezegd hebben kinderen hun opvoeders nodig om ingrijpende ervaringen te verwerken. Het is belangrijk dat ze voelen dat hun ervaring en beleving er mag zijn. Ook als deze door de ogen van de opvoeders irreëel, overdreven of onterecht is. Let dus op dat je niet te snel bagatelliseert of relativeert met woorden als; ‘ah, maar dat gebeurt niet meer’, ‘we hebben het toch overleefd?’, ‘anderen hebben het veel erger’, ‘het valt allemaal wel mee’, etc. Al deze woorden zijn waarschijnlijk waar, maar doen geen recht aan de ervaring en beleving van je kind. Eigenlijk zeg je dan zelfs indirect dat het zich niet zo moet aanstellen en geef je de boodschap zijn/haar gevoelens niet echt serieus te nemen.

Probeer eens om echt ruimte te maken voor datgene wat voor jouw kind als realiteit voelt. Dit kun je doen door je kind te vragen welke gedachten het heeft over de wateroverlast, welke ‘verhalen’ het zichzelf vertelt over wat er had kunnen gebeuren of wat er in de toekomst zou kunnen gebeuren. Wat is de grootste angst of zorg van je kind? Luister, vraag door, verken de leefwereld van je kind en probeer je in zijn/haar schoenen te verplaatsen zonder jouw leefwereld aan je kind op te dringen. Sta ook stil bij de gevoelens die de gebeurtenis en gedachten hierover oproepen. Het gaat vaak om de ervaren machteloosheid die zo wanhopig maakt. Erken de angst, onzekerheid, verdriet, boosheid. Je kunt je kind ook vragen waar het de nare gevoelens van de gebeurtenis voelt in het lichaam. Sommige kinderen kunnen je exact vertellen welke kleur, vorm of structuur het heeft. Hier ruimte aan geven is essentieel voor de verwerking.”

Wat heeft je kind nodig?

“Het kan ook helpend zijn om met je kind te kijken naar wat het nodig heeft om zich weer veilig te voelen of er minder last van te hebben. Is je kind bijvoorbeeld erg bang geworden voor hevige regen? Dan kan het misschien helpen om in de armen van de opvoeder voor het raam samen naar buiten te kijken en te zien hoe de aarde het water opneemt. Laat ruimte voor de angstige gedachten en gevoelens en ga samen met het kind na waar in het lichaam dit voelbaar is. Door samen rustig in en uit te ademen, de gevoelens en gedachten te erkennen en het lichaam met bemoedigende woorden gerust te stellen, kalmeert het zenuwstelsel. Een volgende stap zou kunnen zijn om samen naar buiten te gaan en te spelen, plezier te maken in de regen.

Samen kun je ook op zoek gaan naar hulpbronnen in en/of buiten het kind. Durft je kind niet meer zo goed alleen te slapen, geef je kind dan die nabijheid die het nodig heeft. Wees niet bang je kind te verwennen. Vertrouw op het proces. Persoonlijk ben ik van mening dat het belangrijk is je kind niet te forceren. Liefdevolle begrenzing is echter wel noodzakelijk om het dagelijks leven zoveel mogelijk terug te normaliseren. Let dus op dat je je eigen onrust, zorgen of medelijden niet projecteert op je kind door het extra te willen beschermen, want dan bevestig je juist de angst van het kind.”

Positieve ervaringen creëren

“Als ouders kun je ook iets doen om het zenuwstelsel van je kind te laten weten dat het weer veilig is en kan ontspannen, zodat de ingrijpende gebeurtenis geen traumatische ervaring hoeft te worden. Dit doe je niet persé door te praten over wat er is gebeurd, maar door de overweldigende ervaring te ‘overschrijven’ met positieve ervaringen. Het lichaam laten ervaren dat de gebeurtenis écht voorbij is, helpt de imprint van angst en onveiligheid los te laten. Belangrijk is dat hierbij zoveel mogelijk zintuigen worden aangesproken. Denk bijvoorbeeld aan een warm bad, zachte rustgevende muziek, zingen, een massage, lekkere geurtjes, het samenzijn met en aaien van dieren, met de blote voetjes op de aarde, samen het bos in gaan, lachen, knuffelen, yoga, dansen/shaken/stretchen, floaten in water, eigenlijk alles dat als een weldaad door jouw kind ervaren wordt, kan helend zijn. Dit soort dingen helpen het lichaam de ervaring te integreren, waardoor de natuurlijke balans wordt hersteld. Heeft jouw kind moeite zich hieraan over te geven, weet dan dat ook dit een signaal is dat het zich onveilig voelt om te zakken en aanwezig te zijn in het lichaam.”

Wat als je kind er niet over wil praten?

“Wanneer het zenuwstelsel signalen af blijft geven dat de wereld onveilig is, wordt het talige deel van de hersenen geblokkeerd. Dat deel is namelijk ondergeschikt als het gaat om ‘overleven’. Dit mechanisme belemmert enerzijds het opnemen van nieuwe informatie en dus het leren, anderzijds maakt het ook dat de meeste kinderen (en volwassenen) geen woorden hebben voor wat er in ze om gaat, wat ze voelen, waarom ze doen wat ze doen of waar hun klachten of problemen vandaan komen. Vaak willen ze er ook niet over praten. Praten bij trauma heeft sowieso maar deels zin, omdat het de inprenting van angst en onveiligheid niet wegneemt. Bovendien heeft het als nadeel dat het lichaam de traumatische gebeurtenis herbeleeft.

Als je merkt dat je kind wel last ervaart van wat er gebeurd is, maar er niet over wil of kan praten, dan is het vooral helpend dit als volwassene op een accepterende manier te benoemen. ‘Ik zie dat je…, maar ik zie ook dat je nu niet wilt praten. Weet dat ik er altijd voor je ben en je bij me mag komen als je daar behoefte aan hebt, ook als je geen woorden hebt’. Laat je kind weten dat je er onvoorwaardelijk voor hem/haar bent. Ook non-verbaal door het maken van oogcontact, een knipoog, een glimlach, een liefdevolle aai of knuffel, door even bij je kind te gaan liggen, zijn/haar hand vast te pakken, dat soort dingetjes. Blijft een positieve verandering uit, dan kan het de moeite waard zijn om samen met een professional te kijken naar wat jij daarin als opvoeder misschien nog anders of extra zou kunnen doen.”

>> Lees ook: Hoe te reageren als je kind iets traumatisch heeft meegemaakt? 5 tips!

Aandacht voor jezelf als opvoeder

“Ten slotte is het natuurlijk ook belangrijk dat je als opvoeder zelf de tijd neemt om stil te staan bij hoe het met je gaat. Kinderen reageren immers feilloos op jouw gemoedstoestand. Wat is de impact van de gebeurtenissen op jou? Hoeveel tijd en ruimte neem jij om bij jezelf in te checken en expressie te geven aan je gevoelens en gedachten? Afgelopen weken heb ik gezien hoe iedereen anders omging met en reageerde op de wateroverlast. De verschillende primaire responsen waren heel goed zichtbaar. Nu het gevaar geweken is, noodhulp verleend, het ergste puin geruimd, komt het zenuwstelsel langzaam tot rust en wordt de impact voor de meeste mensen voelbaar. De wereld gaat weer door met draaien. De (media) aandacht verstomt. Nu is het noodzaak om ruimte te nemen de gebeurtenis te integreren. Omdat we vaak niet geleerd hebben met onze eigen en andermans gevoelens om te gaan, zijn we geneigd weer zo snel mogelijk het ‘normale dagelijks leven’ op te pakken.

Ook onze samenleving is er niet op ingesteld om stil te staan bij de impact van de ervaringen die we hebben. Daar schuilt het risico voor de langere termijn. Doordat gevoelens niet of nauwelijks worden doorvoeld, zet de energie zich vast in ons lichaam, raakt ons biologisch stresssysteem ontregelt en verliezen we de verbinding met onszelf. Dit is een overlevingsstrategie die op korte termijn heel effectief is, maar er dus toe kan leiden dat men zelf op langere termijn klachten ontwikkelt, doordat de stress en spanning sluimerend in het lichaam aanwezig blijven.

Net als bij onze kinderen is het dus belangrijk om onze eigen ervaring te erkennen zonder deze te rationaliseren en om ons zenuwstelsel te kalmeren door middel van positieve lichaamsgerichte ervaringen. Ook als volwassene hebben we hiervoor vaak de liefdevolle nabijheid van een ander nodig. Het zou mooi zijn als er initiatieven ontstaan waarin er ruimte wordt gecreëerd om samen stil te staan bij de gebeurtenis, om samen stil te zijn, te voelen, te delen, te verbinden. Omdat er als volwassene maar één iemand is die écht voor jou kan zorgen, kan het soms ook heel waardevol zijn om uit te reiken naar een professional.”

Over Pomme Termond

Pomme Termond is psychotraumatoloog, lichaamsgericht psychotherapeut, complementair therapeut en psychosociaal therapeut. Afgelopen 20 jaar werkte zij o.a. als onderzoeker aan de Universiteit Maastricht en als jeugdhulpverlener, diagnosticus en gedragswetenschapper in de reguliere geestelijke gezondheidszorg. Sinds 2016 werkt zij als onafhankelijk therapeut met jeugdigen en volwassenen in haar praktijk EMOCARE voor Holistische Traumatherapie. Daarnaast is zij zorgcoördinator en behandelaar bij EMOVITA Integratieve Jeugdhulp. Als gecontracteerd zorgaanbieder biedt zij vroegtijdige ondersteuning, behandeling, diagnostiek, begeleiding en vaardigheidstraining bij psychosociale problemen en trauma gerelateerde klachten voor jeugdigen tot 18 jaar en hun opvoeders.