Peter Muris is werkzaam als onderzoeker bij de Universiteit Maastricht en daarnaast werkt hij één dag per week als Kinder- en Jeugdpsycholoog bij Youz in Maastricht. Daar komt hij steeds vaker in contact met jongeren die uitgevallen zijn op school en zich ook op andere leefgebieden terugtrekken uit de maatschappij. Dit lijkt een trend te zijn die in Japan al langer gaande is en daar de naam ‘Hikikomori’ kreeg. In dit interview vertelt Peter Muris over dit fenomeen van extreme sociale terugtrekking onder jongeren.

Hikikomori

“Hikikomori is de Japanse naam voor het fenomeen van jongeren die zichzelf terugtrekken op hun kamer en niet meer mee doen met de reguliere maatschappij. Ze hebben geen werk, gaan niet naar school en gaan na verloop van tijd steeds minder doen, ze gaan steeds minder naar buiten tot een punt dat ze alleen nog maar thuis op hun kamer zitten. In Japan speelt dit bij naar schatting 1 miljoen mensen. Omdat dit zo’n 1 a 2% van de populatie is, die niet mee doet heeft het daar inmiddels ook de aandacht van de overheid.

Extreme sociale terugtrekking

Ook in Nederland lijkt dit fenomeen van extreme sociale terugtrekking steeds vaker voor te komen. Mogelijk dat dit verband houdt met de covid-periode die we achter de rug hebben, maar daarvoor was dit ook al gaande, aldus Peter. “We hebben als onderzoekers de werktitel ‘extreme sociale terugtrekking’ bedacht als Nederlandse term voor dit fenomeen. Dit is nog geen officiële diagnose. In de praktijk houden we aan dat dit beeld van niet meer meedoen aan de maatschappij langer dan 6 maanden moet bestaan en dat het van invloed moet zijn op het dagelijks functioneren om te kunnen spreken van extreme sociale terugtrekking.”

Mogelijke oorzaken

“In internationale onderzoeken wordt het fenomeen van extreme sociale terugtrekking in verband gebracht met autisme, depressie, sociale angst en een vermijdende persoonlijkheid. Wat we zien, is dat het veelal ook jongeren betreft die op de een of andere manier gemarginaliseerd zijn. Dit lijkt verband te houden met de trend dat we als maatschappij een sterke nadruk leggen op studeren; hoe hoger de studie, hoe beter. Ouders zien hun kind liever naar het hbo of de universiteit gaan dan naar het mbo, want hoe hoger de opleiding, hoe beter de kansen in de toekomst. Hierdoor ligt er een enorme druk op jongeren, waar een deel niet aan kan voldoen. In Japan is dat nog extremer. De groep die niet kan voldoen, valt buiten de boot en raakt gemarginaliseerd.”

>> Lees ook: ‘Perfectionisme, prestatiedruk en (faal)angst bij tieners en pubers’ – interview met twee praktijkondersteuners Jeugd.

Corona

“In de dagelijkse praktijk bij Youz zie ik wel een toename van kinderen en jongeren die hun draai niet kunnen vinden op school of in hun studie en die dan thuis komen te zitten. Corona heeft dit verergerd. Tijdens de lockdowns hebben we immers allemaal ervaren dat je prima je leven kunt leven zonder naar buiten te gaan. Je kunt alles online bestellen. Zeker als je in een gezin opgroeit waarin je ouders er niet zo hard aan trekken, is het voor jongeren steeds makkelijker geworden om thuis te zitten. En zolang er een vangnet is, waarbij mensen het zich kunnen veroorloven om iemand thuis te hebben die niks doet, is er feitelijk geen probleem. In Japan komt het zelfs voor dat zo iemand pas ‘opduikt’ op het moment dat de ouders sterven en de vaste lasten dus niet meer betaald kunnen worden.”

Internet

“Wat ik in de praktijk bij Youz zie is dat deze jongeren, vaak zijn het overigens jongens, ook veel tijd spenderen op internet. Via allerlei games hebben ze contacten over de hele wereld. Zelf noemen ze dit ‘vrienden’. Daar kun je van alles van vinden, maar feit is dat ze toch het gevoel hebben erbij te horen in de online wereld. Nadeel is dat deze contacten in een andere tijdzone wonen, waardoor het gamen vaak ’s nachts plaats vindt en je ziet dat jongeren na verloop van tijd een omgekeerd dag-/nachtritme hebben. Dit maakt het natuurlijk nog lastiger om op enig moment de draad weer op te pakken in het meedoen in de reguliere maatschappij…”

Alle niveaus

“Extreme sociale terugtrekking is trouwens ook een fenomeen dat bij alle intelligentieniveaus kan voorkomen. Soms zie je het ook bij jongeren die kiezen voor een tussenjaar en het daarna lastig vinden om hun studie weer op te pakken. Ook bij het studeren zie je een verzakelijking; de tijden waarin je 7, 8, 9 jaar over je studie kon doen zijn echt voorbij. Tegenwoordig is het zo dat je in het eerste jaar voldoende studiepunten moet halen, anders lig je eruit. Een tussenjaar kan dan aantrekkelijk lijken, maar als je geen ouders hebt die bepaalde eisen stellen wat betreft de invulling van zo’n tussenjaar, kan het lastig zijn om daar weer uit te komen. Want er is natuurlijk een verschil tussen of je zo’n jaar gebruikt om te werken en te reizen of om thuis te gaan hangen of veelvuldig te gaan blowen in het park.” 

Verwennende opvoedstijl

“In de studies die ik gelezen heb over het onderwerp lijkt een verwennende opvoedstijl van ouders in verband gebracht te kunnen worden met het ontstaan en in stand houden van extreme sociale terugtrekking. In z’n algemeenheid geldt dat de jeugd van tegenwoordig thuis van veel gemakken is voorzien. In vergelijking met een aantal decennia geleden doen ouders heel veel voor kinderen en vaak gaat dit ook nog door in de adolescentie en zelfs de jong-volwassenheid. Ouders blijven monitoren hoe het met hun kind gaat en daarin verantwoordelijkheid op zich nemen. Zodra zich iets voordoet, zijn veel ouders geneigd om in te springen en het probleem op te lossen.”

De juiste inschatting

“Op het moment dat een jongere bij Youz komt, steken wij als GGZ-instelling in vanuit een psychiatrische benadering. Hoewel psychische factoren soms een rol kunnen spelen, bijvoorbeeld als er sprake is van autisme, is er bij extreme sociale terugtrekking soms ook helemaal geen sprake van een psychiatrisch ziektebeeld. Als GGZ-instelling kunnen wij de inschatting maken of er sprake is van een stoornis of niet. Bij een depressieve stoornis zie je bijvoorbeeld ook dat jongeren steeds passiever worden en zich terugtrekken. Een belangrijk verschil tussen depressie en extreme sociale terugtrekking is dat jongeren bij extreme sociale terugtrekking wel nog plezier kunnen ervaren en genieten (bijvoorbeeld bij het gamen). Bij sociale terugtrekking gaat het ook over terugtrekken omdat je je plekje niet hebt kunnen vinden in de wereld. Het is belangrijk de juiste inschatting te maken van wat er aan de hand is, zodat je ook de juiste behandeling of aanpak kunt opstarten.

Behandeling

Wanneer er geen stoornis is, zou er een buddy moeten komen die samen met een jongere aan de slag gaat om hem/haar skills aan te leren om wel weer mee te kunnen doen in de maatschappij. Denk aan het herstellen van het dag-/nachtritme, bepaalde sociale vaardigheden, een sollicitatietraining, een jobcoach, noem maar op. Bij deze jongeren is het ook belangrijk om eerst te investeren in het contact. Van daaruit kun je ze gaan laten nadenken over hun eigen situatie en vaak komt daarna pas de hulpvraag ‘ik zit vast, ik wil eigenlijk wel allerlei dingen maar het lukt me niet’. Dat gevoel van weer terug regie over hun eigen leven willen pakken, weer mee willen doen is essentieel om tot verandering te kunnen komen. 

Chatspreekuur ‘Psychische klachten bij pubers’.

Maak jij je na het lezen van dit artikel zorgen over het psychisch welzijn van jouw puber en zou je hier graag eens over sparren met een professional? Maak dan gebruik van het chatspreekuur ‘Psychische klachten bij pubers’! Elke dinsdagochtend tussen 10.00 en 12.00 uur en donderdagavond tussen 20.00 en 22.00 uur kun je via www.cjg043.nl gratis en anomiem chatten met een professional van Mondriaan Preventie. Hier lees je meer over dit chatspreekuur.