EXECUTIEVE FUNCTIES: NOODZAKELIJK OM TE KUNNEN LEREN EN ZELFSTANDIG TE FUNCTIONEREN!

In gesprek Inge Pouw
In gesprek Inge Pouw (pedagoog/trainer/coach)

Steeds vaker ervaren leerkrachten in het basisonderwijs dat leerlingen moeite hebben met bijvoorbeeld zelfstandig werken, het opvolgen van instructies, het beheersen van hun impulsen of het controleren van emoties. Stuk voor stuk gedragingen die voortkomen uit wat we noemen ‘executieve functies’ van het brein, die nog onvoldoende tot ontwikkeling gekomen zijn. In samenwerking met de gemeente Eijsden-Margraten werd er daarom een project gestart waarmee er meer aandacht kwam voor deze executieve functies (lees meer over dit project). In dit interview vertelt coach/trainer Inge Pouw, die nauw betrokken was bij dit project in Eijsden-Margraten, meer over executieve functies.

Executieve functies, wat zijn dat?

Inge: “Heel formeel gezegd, zijn dat alle denkfuncties van het brein die de mens in staat stellen om zelfstandig te kunnen functioneren. Dat je in staat bent om je gedrag, gedachten en emoties goed in te zetten. Daarbij moet je dus denken aan zaken als planning en organisatie, timemanagement, impulscontrole, flexibiliteit en emotieregulatie, maar ook zelfreflectie. Want om alles goed te kunnen laten verlopen, moet je met momenten ook een stapje terug kunnen doen om te bezien of je nog op de juiste weg bent. Er zijn verschillende theorieën over wat allemaal wel of niet tot de executieve functies zou behoren. Ik volg het model van Dawson en Guare, die uitgaan van 11 executieve functies. En daarvan zijn de volgende drie het meest belangrijk:

Impulscontrole

“Pas als je je impulsen kunt beheersen, kun je tot leren komen. En dan bedoel ik leren in de breedste zin van het woord. Dat gaat ook over leren hoe je je in bepaalde situaties gedraagt of welke handelingen nodig zijn om een bepaalde actie uit te voeren. Want als je overal op reageert, op alle prikkels die binnenkomen, ben je niet in staat om die stap terug te doen, die nodig is om te kunnen verwerken en leren.”

Werkgeheugen

“Het werkgeheugen koppelt nieuwe informatie aan informatie die al aanwezig is in je brein. Maar je hebt het werkgeheugen ook nodig om dingen te onthouden, terwijl je de informatie aan het verwerken bent in je hoofd. Pas als het werkgeheugen voldoende gerijpt is, zijn kinderen bijvoorbeeld in staat om een opdracht die uit meerdere opdrachten bestaat, succesvol te volbrengen. Bijvoorbeeld: ‘ga naar slaapkamer om je handschoenen en sjaal te pakken en dan neem je meteen even dat pakketje mee naar boven mee dat op de trap ligt. Het werkgeheugen helpt je dus om te onthouden en te snappen wat je moet doen.”

Flexibiliteit

“Flexibiliteit is belangrijk omdat dat je in staat stelt om toch het gekozen doel te bereiken, als de omstandigheden veranderen en je je moet aanpassen.”

De ontwikkeling van executieve functies

“In aanleg zijn de executieve functies al bij de geboorte aanwezig, maar de ontwikkeling daarvan loopt door tot jongeren halverwege de 20 zijn. Het precieze verloop daarvan verschilt per executieve functie en natuurlijk ook per kind! Om de executieve functies tot ontwikkeling te laten komen, is een brede stimulans nodig in de opvoeding. Kijk bijvoorbeeld naar ‘planning en organisatie’. Daarin vragen we in onze moderne maatschappij best veel van kinderen en pubers. Zeker als je weet dat deze executieve functies nog lang niet volledig ontwikkeld zijn. Dit maakt dat ze dit soort taakjes nog niet helemaal zelfstandig kunnen doen. Maar door je kind hierbij te ondersteunen, kun je deze functies wel stimuleren.”

Meer kinderen met problemen met executieve functies?

“Hoewel het volgens mij niet wetenschappelijk onderzocht is, lijkt er wel een trend te zijn dat steeds meer kinderen problemen ervaren met een of meerdere executieve functies. Hoe dat komt? De gezinnen zijn kleiner. Ouders werken veel en zijn, op de momenten dat ze thuis zijn, veel meer gericht op het plezier van de kinderen. Waar niets mis mee is. Maar daarin zijn ze ook geneigd om meer voor hun kinderen te doen, ze te ontzien wat taakjes betreft. Terwijl vroeger, als je de oudste was in een groot gezin, moest je gewoon mee aanpakken. En juist dat aanpakken in huis, stimuleert het hele scala aan executieve functies. Geef je kind de ruimte om te leren door te doen en te ervaren! En om te leren van ‘fouten’. Dat is enorm belangrijk!” 

Over iPads en gezelschapsspelletjes…

“Wat ook zal meespelen in de trend dat executieve functies wat minder sterk ontwikkeld lijken te zijn bij kinderen, is dat er minder gespeeld wordt. Kinderen zijn vaker online bezig. En dat is ook goed, dat gebeurt op school ook. Maar juist het ‘echte’ spelen, is zo belangrijk! Het stapelen van blokjes en de aandacht die daarvoor nodig is, het omgaan met frustratie als de toren omvalt… Maar ook de hele ‘swipe-cultuur’. Vroeger moest je een week wachten op de volgende aflevering van je favoriete tv-programma. Een perfecte training ‘uitgesteld gedrag’. Nu zijn kinderen gewend dat alles overal en direct beschikbaar is. Is het niet leuk, swype je verder…dus ook daarin missen ze een stukje training in bijvoorbeeld frustratietolerantie.”

De executieve functies van je kind trainen

“Voor mij is de beste tip: doe heel veel spelletjes met je kind. Voor een simpel spelletje als ‘Mens Erger Je Niet’ zijn namelijk heel wat executieve functies nodig. Je moet bijvoorbeeld op je beurt wachten (uitgesteld gedrag), als je meerdere poppetjes op hebt staan, moet je ook tactisch kunnen handelen (vooruitdenken, doelgericht gedrag) en je moet ermee om kunnen gaan als je opnieuw moet beginnen of verliest (impulscontrole, emotieregulatie). Maar ook buiten spelen en samen spelen met andere kinderen is heel goed. En, zoals eerder genoemd, huishoudelijke taakjes en kleine verantwoordelijkheden. Waar het vooral om gaat, is dat je kind kan leren door te doen. Waarbij jij als ouder naast je kind staat om te ondersteunen waar nodig.”

Executieve emoties en stress

“Vaak zie je dat de executieve functies bij mensen doorgaans redelijk goed functioneren. Pas in momenten van stress, valt op welk van de executieve functies minder goed ontwikkeld zijn. Sommige mensen worden heel chaotisch, gaan dingen vergeten. Anderen verliezen juist al hun flexibiliteit en worden heel rigide. Voor kinderen werkt dit ook zo; als zij heel gestrest of angstig zijn, vallen (bepaalde) executieve functies uit en komen ze minder goed tot leren. En juist dan is ondersteuning van ouder om te leren gaan en daarmee onder andere je executieve functies te ontwikkelen, heel belangrijk.” 

Executieve functies en intelligentie

“Executieve functies en intelligentie zijn natuurlijk aan elkaar verbonden. Maar hoeven niet altijd gelijk op te gaan! Een hoogbegaafd kind bijvoorbeeld, kan een hoge intelligentie hebben en het op school prima doen, maar toch zwak ontwikkelde executieve functies hebben. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat het geheugen zo sterk ontwikkeld is, dat het kind dingen direct onthoudt en daardoor het werkgeheugen minder nodig heeft. Waardoor dit minder gestimuleerd wordt en wat achterblijft in de ontwikkeling. Deze kinderen komen vaak pas op een later moment op een punt dat ze moeten gaan leren hoe ze moeten leren! Maar uit onderzoek is ook gebleken dat bepaalde executieve functies, zoals zelfsturing bijvoorbeeld, een belangrijkere voorspeller is van een succesvolle schoolcarrière dan intelligentie.”

Meer weten? Leestips van Inge!

  • Gedrag in uitvoering; Diana Smidts & Mariëtte Huizinga (2017 tweede editie); Uitgeverij Nieuwezijds ISBN:978905712443 3
  • Slim maar… editie voor het basisschool kind; Peg Dawson en Richard Guare (2016); Uitgeverij Hogrefe; ISBN: 978907972910 4
  • Slim maar… editie voor pubers; Peg Dawson en Richard Guare (2016); Uitgeverij Hogrefe; ISBN: 9789079729777
  • Slim maar… editie voor ouders; Peg Dawson en Richard Guare (2016); Uitgeverij Hogrefe; ISBN: 9789492297044