EFFECTIEF COMMUNICEREN MET MIGRANTENOUDERS

Gastbijdrage van Kaveh Bouteh
Gastbijdrage van Kaveh BoutehAdviseur en trainer bij Pharos

Nederland is een multiculturele samenleving. Professionals in zorg en welzijn werken met ouders en jeugdigen uit tal van culturen. Aan de ene kant maakt dit het werk gevarieerder, maar soms kan het dit ook bemoeilijken. Het vraagt om geduld, aanpassing, kennis en begrip, maar bovenal een goede communicatie. Wat is goed communiceren dan? En waardoor gaat het vaak mis? Kaveh Bouteh, adviseur en trainer bij Pharos vertelt ons in deze gastbijdrage meer.

Een casus uit de praktijk van een hulpverlener

“Ik vind het moeilijk om migrantenouders te adviseren. Dit kom je regelmatig tegen bij bijvoorbeeld slaapproblemen. Je geeft ouders dan adviezen, maar die worden niet toegepast. Communicatie met migrantenouders is erg lastig, in die zin dat ik het idee heb dat er mensen zijn die met een bepaalde hulpvraag bij me komen en als ik niet toeken wat zij verwachten, zij vaak van mening zijn dat hen tekort wordt gedaan. Als je dan probeert uit te leggen waarom iets wel of niet kan, is er naar mijn idee weinig begrip voor de regels die op iedereen van toepassing zijn. Het lijkt net of migranten gewoon niet willen horen wat je zegt. Zij beginnen dan vaak gebrekkiger Nederlands te spreken, kijken bedenkelijk en zeggen dat ze mij niet begrijpen. Of ze zeggen ‘ja’, maar dan blijkt dat het helemaal geen ja is of niet begrepen is.”

Miscommunicatie

Miscommunicatie, hoe vaak maak je het niet mee? Soms wel dagelijks. En het veroorzaakt heel veel problemen. Goed communiceren krijgt anders veel aandacht. Je moet helder formuleren, duidelijk zeggen wat je bedoelt en je moet er niet omheen praten. Maar communicatie kan nooit voor 100% goed gaan, grofweg omdat sommige mensen sommige woorden, uitdrukkingen en gezegdes niet zo kunnen interpreteren en in de context kunnen plaatsen zoals de zender het bedoeld heeft. Naar elkaar luisteren en elkaar proberen te begrijpen, is dan ook het startpunt van elke communicatie. Echt contact is de belangrijkste voorwaarde om miscommunicatie te voorkomen. Een voorwaarde die zo voor de hand ligt, dat het eigenlijk een wonder is dat het op dit vlak toch zo vaak misgaat.

Overdragen van betekenissen

Communicatie is niet enkel het uitwisselen van informatie, het is het overdragen van betekenissen. Het verschil is dat een betekenis een persoonlijke lading heeft. Inlevingsvermogen of empathie is dan ook essentieel in communicatie. Net als persoonlijke aandacht en een luisterend oor. Soms moet je de boodschap begrijpelijker maken door iets aan te duiden met een metafoor of voorbeelden. En als je onbevangen en open een gesprek aangaat, kun je bemerken dat je meer vragen durft te stellen aan je gesprekspartner. Hiermee laat je aan de ander zien dat je oprecht geïnteresseerd in hem of haar bent en zal de ander zich ook meer openstellen. Het klinkt allemaal logisch. Toch blijkt dit nog niet zo eenvoudig te zijn. Al dan niet bewust zitten er wat denkbeelden en processen in de weg. Zoals onder andere het categoriseringsproces.

Stereotypen en vooroordelen

Dagelijks staan we bloot aan veel indrukken. Om die te verwerken treedt bij ons denken een mechanisme in werking dat categorieën vormt. Dat categoriseren houdt altijd een zekere mate van generaliseren in. We negeren de individuele kenmerken en zien vooral de specifieke gemeenschappelijke, bijvoorbeeld bij Belgen, Duitsers, de jeugd of ouderen. Stereotypen zijn gedachten over eigenschappen van leden van groepen die vaak niet op voldoende feiten zijn gebaseerd. Als stereotypen gepaard gaan met negatieve gevoelens ten aanzien van (individuen uit) specifieke groeperingen, spreken we van vooroordelen.

Negatieve denkbeelden

Stereotypen en vooroordelen jegens mensen met een andere culturele en etnische achtergrond zijn er ook meer dan genoeg. Deze negatieve denkbeelden kunnen al dan niet bewust een belangrijke rol spelen in hoe je je opstelt tegenover mensen met een andere culturele achtergrond en beïnvloeden hoe je denkt over de migrantencliënten. Als je van tevoren denkt te weten hoe anderen zijn of zich gedragen, dan positioneer je je, veelal, op basis van aannames waarvan je (nog) niet gecheckt hebt of deze op feiten zijn gebaseerd. Dit kan uiteraard de communicatie in negatieve zin beïnvloeden. Wees kritisch ten opzichte van generalisaties en gebruik ze zelf niet. Spreek iemand aan als mens en niet als vertegenwoordiger van zijn cultuur. En praat in de ik-vorm en namens jezelf en niet in de wij-vorm.

De eigen cultuur als meetinstrument

De eigen cultuur wordt vaak (onbewust) als meetinstrument gebruikt om anderen te beoordelen. Je zult als professional ervoor moeten waken dat je je eigen etnocentrische reflectie niet verheft tot universele normen en waarden en van de ander eist dat hij of zij zich conformeert aan jouw waarheid. Dit kan leiden tot wederzijds onbegrip. Door actief te luisteren, een open houding en een kritische zelfreflectie op je eigen opvattingen, kun je dit voorkomen. Ga er ook niet bij voorbaat van uit dat een sterke etnische identiteit op gespannen voet staat met volwaardige deelname aan de Nederlandse samenleving. Het een kan een voorwaarde zijn voor het ander. En probeer ook eens te kijken vanuit de werkelijkheid van de ander naar de situatie. Soms zie je dan dat er (tegenstrijdige) belangen spelen.

Dynamische visie op cultuur

Sommige aspecten van de voorgeschiedenis van een cliënt zijn relevant voor jouw werk met en voor de cliënt en dus belangrijk om te weten. Soms willen professionals informatie over de culturele achtergrond van ouders of jeugdigen om een brug te kunnen slaan. Dit kan echter een valkuil zijn, want als je enkel deze informatie inzet zonder goede communicatieve vaardigheden, sla je de plank mis. Cultuur is geen vaststaand, eenduidig gegeven, het is aan verandering onderhevig. Het is de uitkomst van een proces waarin mensen zelf betekenis geven aan hun wereld. En wordt dus door individuen uiteenlopend geïnterpreteerd en gevormd. Culturele kennis alleen is niet genoeg, elke cliënt is uniek en vraagt maatwerk. Beschouw alle ‘culturele informatie’ als hypotheses die je elke keer en bij elke cliënt moet toetsen. En ‘gebruik’ in eerste instantie in plaats van een boekje je gesprekspartner als informant over zijn achtergrond, zijn opvattingen en manier van leven.

Andere communicatiepatronen

Afhankelijk van de context waarin gecommuniceerd wordt, is er sprake van directe of indirecte communicatie. Wil je duidelijkheid creëren dan is directe communicatie de vorm. Indirect communiceren oftewel het onderwerp niet concreet maken maar met een omweg benaderen, zie je vaker als er sprake is van een hiërarchie in de relatie. Het kan een manier zijn voor het individu om de eigen kwetsbaarheid te beschermen en wordt meestal uitgelegd als een vorm van beleefdheid. Over de gehele wereld geldt dat mensen in groepen vaak sociaal wenselijke antwoorden geven. Weet dus dat er verschillende communicatiepatronen zijn. In een-op-een gesprekken is het makkelijker om een mening van een ander te achterhalen. Wees uitnodigend, erken de ander en doe geen ondervraging maar wissel informatie uit.

Conclusie

De effectiviteit en kwaliteit van een interventie valt of staat met de interactie tussen jou als professional en je cliënt. Je attitude en communicatieve vaardigheden zijn hierbij de belangrijkste tools die bepalen of de communicatie effectief is of niet. En miscommunicatie met je gesprekspartner kun je alleen wegwerken met communicatie.

Over Kaveh Bouteh

Kaveh Bouteh is adviseur en trainer bij het landelijk expertisecentrum Pharos: www.pharos.nl. Hij is onder andere gespecialiseerd in het onderwerp culture diversiteit. Hij komt oorspronkelijk uit Iran en was ooit zelf asielzoeker.