Kinderen in een vechtscheiding groeien op in een soort oorlogsgebied. Ze worden ook wel groot, maar de vraag is hoe? En wat betekent dat voor de toekomstige generatie volwassenen, die zelf ook weer ouders wordt… Wist je dat de meeste kinderen niet getraumatiseerd worden door vreemden maar door hun eigen bloedverwanten? Er is steeds meer bekend over de lange termijn gevolgen voor kinderen in vechtscheidingen. Kinderen groeien hier niet overheen, maar dragen de sporen levenslang mee en dragen het mogelijk over op hun eigen kinderen. In deze gastbijdrage wil ik graag wat uitgebreider stilstaan bij de gevolgen van een vechtscheiding op de ontwikkeling van kinderen. Daarbij ga ik in op zaken als loyaliteit, parentificatie en het ouderverstotingssyndroom.

Vechtscheiding

Vechtscheiding is een vorm van kindermishandeling, die leidt tot onomkeerbare veranderingen in het stress-systeem van het kind, die leiden tot problemen in de zich ontwikkelende hersenen. Kinderen die opgroeien in vechtscheidingen kunnen te maken krijgen met ernstige sociale, emotionele en psychische problemen, zoals:

• Concentratieproblemen.
• Schoolproblemen zoals slechte cijfers en spanningen in het contact met leerlingen en docenten.
• Negatief zelfbeeld en laag zelfvertrouwen.
• Een zwakkere band met ouders.
• Problemen in vriendschapsrelaties.
• Problemen in de stressregulatie.
• Psychische problemen, zoals depressie en angst.
• Gedragsproblemen als agressief gedrag en crimineel gedrag.
• Een lager opleidingsniveau.

Wil je weten hoe je een vechtscheiding kunt voorkomen? Lees de gastbijdrage ‘De noodzaak van ouderschapsreorganisatie bij echtscheiding‘ door Bianca Tummers.

Loyaliteitsconflict

De scheiding van ouders heeft vrijwel altijd impact op de kinderen. Zij krijgen een verlieservaring te verwerken (van het gezin) en er verandert veel in korte tijd. Vaak zien we dat kinderen in verregaande mate willen voldoen aan de verwachtingen van en rekening houden met de belangen van hun ouders. Dit laatste wordt een moeilijke opgave voor een kind, wanneer er voortdurend strijd wordt gevoerd om belangen die ook nog eens tegenstrijdig zijn. Als een kind niet openlijk loyaal kan zijn tegenover beide ouders (omwille van een andere relatie) of niet loyaal kan zijn tegenover derden (omwille van de ouders), dan spreken we van een loyaliteitsconflict. Loyaliteitsconflicten kunnen in verschillende gradaties ontstaan en voortbestaan. In een zeer ernstig geval (wanneer de belangen van ouders heel erg uiteen lopen en er veel en ernstige conflicten zijn) ‘moet’ het kind kiezen voor de ene ouder, en tegen de andere ouder. Dit betekent dus dat het de andere ouder moet afwijzen. Een kind kan en wil echter niet kiezen tussen ouders, al kan dat soms ogenschijnlijk wel zo lijken. Een kind kan namelijk niet emotioneel sterker betrokken zijn bij de ene ouder dan bij de andere.

Destructieve parentificatie

Wanneer een kind in een loyaliteitsconflict gevangen zit, heeft het twee mogelijkheden. Ofwel het kan krampachtig proberen de scheuring te dichten door zijn loyaliteit aan beiden vast te houden. Hiertoe zal het kind zich in verregaande mate moeten opofferen. Ofwel het kind maakt een keuze en gaat een van beide ouders verstoten. Later in het artikel kom ik terug op dit fenomeen, dat we ook wel het ouderverstotingssyndroom noemen. Eerst ga ik in op de eerste optie, waarbij het kind op termijn vaak destructief geparentificeerd raakt. Dit wil zeggen dat het kind in een ongezonde mate zorg draagt voor de emoties van de ouders om zijn loyaliteit te tonen en de eigen veiligheid te herstellen. Kinderen kunnen al op vroege leeftijd leren hun eigen behoeften te negeren, met grote gevolgen voor de identiteitsontwikkeling en hun vermogen tot het omgaan met negatieve emoties op latere leeftijd. Maar ook op de korte termijn kan de zelfopoffering tot allerlei psychosomatische klachten en depressieve gevoelens leiden.

Onveilige hechting

Wanneer kinderen onder de negatieve omstandigheden van een vechtscheiding opgroeien, raken ze ernstig beschadigd. Deze kinderen kunnen zich niet veilig hechten, omdat de ouders de signalen van angst en onbehaaglijkheid niet oppikken. Ze zijn immers voortdurend bezig met zichzelf en elkaar! Onveilig gehechte kinderen zullen zich in hun latere volwassen leven ook op een vermijdende, afwerende of  niet georganiseerde manier gedragen in intieme relaties, waardoor er ernstige relatieproblemen kunnen ontstaan. Op de korte termijn zien we dat kinderen allerlei (copings)strategieën ontwikkelen om zich staande te houden. Denk bijvoorbeeld aan: gevoelens wegstoppen, bagatelliseren, rationaliseren en het vertonen van negatief gedrag om ruzie of straf uit te lokken. Er zijn ook overlevingsmechanismen die door onze maatschappij als positief ervaren worden. Denk aan veel voor anderen zorgen, enorm je best doen, altijd flink zijn, alles alleen doen.

De nadelen van overlevingsstrategieën

Overlevingsstrategieën helpen een kind in een vechtscheiding te overleven. Wanneer een kind overlevingsstrategieën ontwikkelt, reageert de sociale omgeving van het kind vaak op zo’n manier (door ofwel af te keuren en te straffen, of juist te gaan verwennen) dat de strategieën worden versterkt. In het latere leven zijn deze mechanismen in veilige situaties echter niet echt adequaat. Ook kunnen ze erg vermoeiend zijn voor het kind en het sociaal-emotioneel functioneren negatief beïnvloeden. Bovendien is het zo dat overlevingsstrategieën nogal eens tekort schieten, waardoor de ‘onverdraaglijke realiteit’ toch wel eens tot het bewustzijn doordringt. Dit kan hevige buien van verdriet, boosheid, woede of paniek tot gevolg hebben. Deze reacties worden vaak niet begrepen door de omgeving, maar wel als problematisch ervaren!

Wanneer kinderen ernstig getraumatiseerd worden in heel onveilige thuissituaties, worden er sterkere en effectievere afweermechanismen ontwikkeld, die echter meer pathologisch van aard zijn. Denk aan bijvoorbeeld dissociatie, splitsen en een posttraumatische stress stoornis (PTSS). In dit artikel lees je meer over trauma bij kinderen.

Het ouderverstotingssyndroom

De andere mogelijkheid die het kind heeft om zichzelf ‘te redden’ uit het voortdurende en ondraaglijke loyaliteitsconflict, is dat het een kant kiest en de andere ouder loslaat. Dit kan gezien worden als een soort overlevingsreflex. Uiteindelijk zal het kind kiezen, omdat het niet kan stoppen met zich ontwikkelen. Dit gebeurt immers wel zolang het klem zit in een ernstig loyaliteitsconflict.

Het ouderverstotingssyndroom wordt door Gardner (1998) gezien als een stoornis bij kinderen die zich uitsluitend voordoet in de context van conflicten rondom ouderlijk gezag. Een belangrijk kenmerk van het ouderverstotingssyndroom is de lastercampagne die het kind voert tegen een goede en liefhebbende ouder. Een campagne dus waar geen geldige reden voor is. Deze is het resultaat van de combinatie van indoctrinatie door een programmerende (hersenspoelende) ouder en de eigen bijdrage van het kind aan de verkettering van de andere ouder. Ouderverstoting gaat vaak gepaard met kindvervreemding en familievervreemding. Dit betreft het ondermijnen van familierelaties van en met het kind.

Nog een belangrijke laatste noot! In gevallen waarbij er daadwerkelijk sprake is van mishandeling en/of verwaarlozing van de betreffende ouder, kan het vijandschap terecht zijn. In dat geval is de categorisering ‘ouderverstotingssyndroom’ niet van toepassing.

Bianca Tummers
Buro ONE – Ouderschap na echtscheiding
buro-one.eu
info@buro-one.eu